Sakarya ili etno-kültürel yapı açısından Türkiye’nin en renkli illerinden birisidir. Sakarya Türkiye’nin çeşitli illerinden gelen yöresel farklılıklara sahip vatandaşları bünyesinde barındıran ve kültürel açıdan zengin bir ildir. Sakarya’daki kültürel çeşitlilik; yapısı, işleyişi ile Türkiye’yi kendi devleti olarak sahiplenme, kimlik olarak kendini Türk olarak tanımlama gibi birçok sebepten ötürü çok kültürlü toplum yerine kültürel farklılıklar olarak tanımlamak daha yerinde olacaktır.

Manavlar; Sakarya’da yerliler olarak bilenen bu grup “hareketli nüfusa karşın yerini değiştirmeyen, devamlı olarak orada oturan”  anlamına gelmektedir. Manavlar kendilerini Türkmen olarak tanımlamakta ve Sakarya nüfusunun çoğunluğunu oluşturmaktadırlar. Sakarya’nın Adapazarı, Serdivan, Erenler, Geyve, Pamukova ve Taraklı ilçelerine yayılmış olan Manavlar, Karasu, Kocaali, Kaynarca Söğütlü, Ferizli, Taraklı, Karapürçek, Akyazı ve Hendek ilçelerinin ise belli bir bölümünde yaşamaktadırlar.

Lazlar; Rusya sınırından başlayıp, Rize’nin Pazar İlçesi’ni içine alan sahil şeridine çok yakın bölgede yaşayan Lazların az bir bölümü Osmanlı-Rus harbi sırasından Sakarya’ya göç etmişlerdir. Adapazarı, Akyazı, Ferizli, Geyve, Hendek, Karapürçek, Pamukova ve Sapanca ilçelerinde yaşamaktadırlar.

Karadeniz Türkmenleri; Karadeniz’den Sakarya’ya gelen özellikle Trabzon, Rize, Giresun ve kısmen Ordululara Laz denilmekle birlikte bu tanımlama etnik olarak yanlış kullanılmaktadır. Karadeniz Türkmenleri bölgesel kültürlerini canlı tutmakta ve potansiyel olarak Sakarya’da ikinci sırada çoğunluğu teşkil etmektedirler. Bu kesim dil bilmemekte, sadece yöresel lehçe kullanmaktadırlar. Hâlbuki her etnik grubun kendine ait bir dili vardır. Sakarya’nın tüm ilçelerinde yaşamaktadırlar.

Abhazlar; Kuzey Kafkasya’da yaşayan yerli bir halktır. Bu halkın bir kısmı 21 Mayıs 1864 sürgününden sonra Türkiye’ye göç etmişlerdir. Bir bölümü Sakarya’da yaşamaktadır. Adapazarı, Hendek, Akyazı, Erenler, Geyve, Ferizli, Karapürçek, Karasu, Kocaali ve Sapanca ilçelerinde yaşamaktadırlar. Kendilerine ait örf, adet ve geleneklerini halen canlı tutmaktadırlar.

Çerkezler; Kuzey Kafkasyalılar olarak bilinen bu etnik grup Halk arasında “Koca Bozgun” veya “93 Harbi” diye adlandırılan, 1877-1878 yılları arasındaki Osmanlı-Rus savaşı sırasında yaşanan zorlu şartlar sonucu Türkiye’ye göç etmek zorunda kalmışlardır. Sakarya’nın Adapazarı, Akyazı, Hendek ve Söğütlü ilçe merkezleri ve köylerinde yaşamaktadırlar. Abhazlara yakın bir kültüre sahiptirler.

Gürcüler; “Kendilerine “Kartvelli” diyen Gürcüler, “Sakartvela” (Gürcü ülkesi, Gürcistan) dedikleri topraklarda eskiden beri yaşayan ve Kafkasya’nın yerli halklarındandır. Türkiye’ye göç eden Gürcüler; Guria, Acara ve Kaheti bölgesinden gelmişlerdir.” 9 Sakarya’nın Adapazarı, Arifiye, Akyazı, Geyve, Hendek, Karapürçek, Karasu, Kaynarca, Kocaali ve Sapanca merkez ve köylerinde yaşamaktadırlar. En fazla Hendek ilçesinde bulunmaktadırlar. Kendilerine ait dilleri ve yöresel unsurları vardır.

Hemşinliler; Türkiye’de Karadeniz’in doğusunda yaşayan bu yerli halkın bir bölümü Sakarya’nın Akyazı, Ferizli, Karasu ve Kocaali ilçelerine göç etmişlerdir. Sayıları oldukça azdır ve kendilerine ait dilleri ve kültürleri bulunmaktadır.

Kürtler; Sakarya’da ilk Kürt grubu 1800’li yıllarda Kuzey Irak ve Mardin bölgesinden gelen ve Akyazı ve Karapürçek’e yerleşen ve kendilerini Kirmanc diye adlandıran gruptur. Daha sonra farklı boyutlarda bu göç dalgası devam etmiş halen Adapazarı, Serdivan, Erenler, Arifiye, Geyve, Hendek, Kaynarca, Kocaali, Sapanca ve Pamukova ilçeleri ve bu ilçelerin mahallelerinde Kürtler yaşamaktadır.

Araplar; Sakarya’da sayıları oldukça az olup Adapazarı ve Söğütlü ilçelerinde ikamet etmektedirler.

Boşnaklar; Balkanlardan gelen Boşnaklar Adapazarı, Serdivan, Erenler, Arifiye, Akyazı, Kocaali, Söğütlü, Ferizli, Sapanca ve Pamukova ilçelerine yerleşmişlerdir.

Arnavutlar; Kendilerine ait kültür ve gelenekleri olan Arnavutlar Bu grup Adapazarı, Serdivan, Arifiye, Akyazı, Hendek, Söğütlü’de yaşamaktadır.

Tatarlar; Kırım yarımadasından Türkiye’ye gelen Tararlar bir Türk boyudur ve Türkiye’de tatar Türkleri diye adlandırılırlar, ana dilleri Türkçedir. Sakarya’da sayıları çok azdır. Adapazarı, Arifiye ve Söğütlü’de yaşamaktadırlar.

Pomaklar; kendilerini Türk olarak tanımlayan Pomaklar, esas olarak Bulgaristan sınırları içinde bulunmalarına karşılık, Plevne Savaşı sonrasında Rodopların güney eteklerine de yerleşerek Yunanistan’a geçenleri olmuştur. Pomaklar 1885’ten itibaren Türkiye’ye mülteci olarak gelmeye başlamışlardır. Türkiye’ye Balkanlardan göç eden Pomaklar Sakarya’nın Adapazarı Budaklar ve Ferizli Akçukur mahallelerinde yaşamaktadırlar. Sayıları çok azdır.

Romanlar; Menşei Hindistan olarak bilinen ve kendilerine çingene de denen Romanlar, oradan Balkanlara oradan da Türkiye ve çeşitli ülkelere göç etmişleredir. Sakarya’daki romanlar Adapazarı, Erenler, Akyazı, Karapürçek, Geyve, Hendek, Kaynarca, Pamukova, Söğütlü, Taraklı ve Sapanca ilçe ve mahallelerinde yerleşik olarak yaşamaktadırlar. Kendilerine ait kültürlerini canlı tutmakta ve kendilerini Türk olarak adlandırmaktadırlar. Bölgede gezici Romanlar da bulunmaktadır.

Yörükler; “Geçmişlerine bakıldığında Yörükler ile Türkmenlerin aynı hayat tarzına, yani konar-göçer hayvancı faaliyeti sürdürdükleri görülmektedir.”  Zengin bir kültür yapısına sahiptirler. Adapazarı, Ferizli, Karapürçek, Karasu, Geyve, Kaynarca, Pamukova ve Söğütlü ilçelerinde yaşamaktadırlar.

Abdallar; Sakarya’da toplum tarafından çok fazla bilinmemektedirler. Bazı Çingene grupları da kendilerini Abdal olarak adlandırmaktadır. Ancak Abdallar farklı bir gruptur ve Horasan’dan göç ettiklerini ifade etmektedirler. Sakarya’nın Adapazarı, Erenler, Akyazı, Karapürçek, Geyve, Hendek, Pamukova, Söğütlü, Taraklı ve Sapanca ilçe mahallelerinde yaşamaktadırlar.

Balkan Muhacirleri; Balkan Türkleri diye de anılmaktadırlar. Arnavutluk, Bulgaristan, Yunanistan, Makedonya ve eski Yugoslavya’dan göç etmişlerdir. Bir kısmı mübadele bir kısmı savaşlar sonucunda Türkiye ve Sakarya’ya gelmişlerdir. Rumeli ve Balkanlardan gelen bu Türkmen ve Yörükler; Adapazarı, Erenler, Arifiye, Akyazı, Karapürçek, Geyve, Hendek, Kaynarca, Pamukova, Söğütlü ve Ferizli’de yaşamaktadırlar.

Kaynak: Geçmişten Günümüze Sakarya, SBB Kültür Yayınları