Osmanlı’da 18. Yy. sonrası misyonerlik faaliyetleri önemli ölçüde artış göstermişti. Resmi olarak 27 Haziran 1810 yılında Amerika’da kurulmuş olan ABCFM (American Board of Commissioners for Foreign Mission) (Amerika Yabancı Misyon Temsilcileri Birliği), Amerikan Protestan misyonerlik teşkilatıdır. Board teşkilatının en önemli dış merkezlerinden biri yoğun Ermeni nüfusuna sahip Adapazarı olmuştur. American Board, kendisine hedef kitle olarak gayri-müslimleri seçmiştir. Amaç, Katolik, Gregoryan veya Ortodoks olan Hıristiyanları, Protestanlığa döndürmektir. Board teşkilatının Türkiye’de üç çalışma bölgesi vardı. Bu bölgelerden biri “Batı Türkiye” bölgesiydi. Board teşkilatının eğitim misyonu içerisinde yer alan, 1885 yılında eğitim hayatına başlayan Ermeni Kız Okulu da Adapazarı’nda kurulmuştur. Bu okul zamanla adından söz ettiren bir okul haline dönüşmüştür. Board’ın bu okula kurucu müdür olarak tayin ettiği ve emekleriyle okulu ihya eden isim Laura Farnham idi. Farnham mezun olduğu Mt. Holyoke İlahiyat okulunun geleneğini burada yaşatmış 25 yıl kurucu müdürlük olmak üzere 38 yıl boyunca misyonerlik çalışmalarını sürdürmüştür.

1830 sonrası Osmanlı Ermenileri batılılaşma endişesiyle çocuklarını iyi bir dini eğitim almaları için Amerikan Borad Teşkilatı’nın okullarına yollama düşüncesine girdiler. Bu okullara ilgi git gide arttı. Protestanlaştırmaya yönelik faaliyetlerde bulunmak üzere Adapazarı’nda teşkilatlanan ve zamanla Osmanlı Devleti aleyhtarı hareketlerin odak merkezlerinden biri haline gelecek olan Adapazarı Protestan Ermeni Kız Mektebi’nin Adapazarı’nda çoğunlukla Ermeşe ve Bahçecik’te yaşamakta olan Ermeniler tarafından yoğun bir ilgiyle karşılanmıştı.  (Ekrem Saltık) Amerikan Board’un kendi belgelerinde belirtildiğine göre 1845 yılında 4  Ermeni kilisesi bulunan Adapazarı’nda yer alan yaklaşık 3000’den fazla evin 1000 kadarı Ermenilere aitti ve burada yaşayan 16000 kişinin 5000’i de Ermenilerden oluşuyordu (Herald, 1846: 80) Adapazarı’ndaki Evangelical Kilisesi, Bayan Farnham’a üç katlı bir evin kullanımını önermiş, masrafların karşılanması için gerekli fonlar ve okul ücretleri Ermeni Protestanlarının katkılarıyla karşılanmış, Amerikan Board’ın yöneticiler kurulu, okulun diğer tüm masraflarını üstlenmişti (Sezer, 1999: 340).

Farnham’ın Notlarında Adapazarı

“Adapazarı, İstanbul’un 90 mil güney doğusunda yer alır. 19. Yüzyılın ortasında at sırtında başkente 3 günde varılır. Daha sonra bu bölgeye Anadolu Tren Yolu yapıldı. Adapazarı, güzel ve temiz suların olduğu Sapanca Gölü ve Sakarya diye adlandırılan bir nehrin kenarındadır. Bu alan su kaynaklarıyla çevrilmiştir. Bu yüzden Adapazarı veya “Ada Pazar-Yeri” olarak da adlandırılır. Evlerin genellikle iki katı ve dükkânların bir katı ahşaptan ve kerpiçten yapılmıştır. Evlerin çoğu güzel bahçelerle çevrilmiştir. 1885 yılı civarında Ermeniler, Rumlar, Müslümanlar, Çerkezler  ve  Yahudilerden  oluşan  nüfus,  18.000  civarındaydı.  Şehrin  yaklaşık  15  mil uzaklığına kadar çok fazla Ermeni ve Rumların yaşadığı kasabalar bulunmaktadır.” (Linder, 2000: 11)

Farnham’ın Amerika’ya Dönüşü ve Okulun Taşınması

Farnham, Women’s Board’dan aldığı 3.000 dolarlık destekle bir mütevelliye ait Kozahane’yi yatılı bir okula dönüştürdü. 22 yatılı, 60 öğrenciye eğitim veren okul Amerika’dan gelen burslarla öğrencilere maddi destekte sağlıyordu. Okulun giderleri ve öğretmen maaşları yerel halkın maaşlarıyla karşılanıyordu. Okulun ilk öğretmenleri Leslie Parsons ve Charles Riggs isminde kadın öğretmenler olmuştur. Bu öğretmenler Adapazarı halkının kendilerine nezaket ve saygıyla yaklaştığını ifade etmiş, öğrenci sayısının da yıldan yıla arttığını ifade etmiştir. Okul daha sonra Anaokulu, ilkokul, hazırlık ve lise olmak üzere dört bölümlü hale gelmiştir.

Farnham’ın önderliğinde süren mücadele önemli sonuç vermiş, liseden iyi bir eğitimle mezun olan öğrenciler yine bu okulda öğretmenlik yapmıştır. Farnham, 1910 yılında Adapazarı’ndan 1 yıllığına Amerika’ya gitmiş fakat sağlığı el vermediği için dönememişti. 1919 yılına kadar New Castle-Maine’deki evinde yaşayan Farnham burada hayatını kaybetti.

I. Dünya savaşı sonrası ayrılıkçı hareketlerin hız kazanmasıyla okul ikinci ve son müdür olan Mary E. Kinney’in girişimleriyle İstanbul’a taşındı. Amerikan Kız Koleji binasına yerleşen okulun Üsküdar Amerikan Kız Okulu adıyla yeniden açılması takip etmişti.

I. Fotoğraf: Birleşik Mesih Kilisesi (UCC), Amerikan Amerikan Araştırma Enstitüsü (ARIT)
III. Fotoğraf: SBB Arşiv
II ve VI. Fotoğraf: 100 Yıl Önce Türkiye’de Ermeniler, Osman Köker

Metin Kaynağı: Yazıda Akademisyenler; Füsun Çoban Döşkaya ve Ekrem Saltık’ın makalelerinden aktarımlar yapılmıştır. Bu önemli çalışmaları yaptıkları için kendilerine teşekkür ederiz.